Schilderij van Jacques-Louis David. ‘Napoleon in zijn kantoor’.
Het is 5 mei jl. 200 jaar geleden dat Napoleon Bonaparte stierf. Hij is nog altijd de beroemdste machthebber die Frankrijk ooit had. Ondanks zijn tegenstrijdige aard is hij ongetwijfeld een van de belangrijkste persoonlijkheden in de geschiedenis. Reeds vele generaties Fransen zijn vol bewondering, trots en niet aflatende interesse in het bestuderen van het leven van “kleine korporaal”, die keizer werd.
Napoleon Bonaparte wordt in 1769 geboren op het eiland Corsica. Hij klimt op tot succesvol en populair legerleider, die in 1799 in Frankrijk aan de macht komt. Dat is voor de eerzuchtige Napoleon nog niet genoeg: hij kroont zichzelf later nog tot keizer.
Met zijn legers verovert hij in die jaren grote delen van Europa. Al loopt de veldtocht in Rusland in 1812 uit op een grote nederlaag. Napoleon wordt verbannen, naar Elba. Maar hij ontsnapt en is binnen 100 dagen weer aan de macht in Frankrijk. In 1815 wordt hij bij Waterloo definitief verslagen.
De Engelsen brengen hem naar het afgelegen eilandje Sint Helena, waar hij uiteindelijk in 1821 sterft, op 51-jarige leeftijd.
Was Napoleon een vrijmetselaar?
Historici hebben geen document dat dit zou kunnen bevestigen, maar er zijn een aantal onmiskenbare feiten die de sterke verwantschap van Napoleon met de vrijmetselarij aantonen. Het was het dankzij Napoleon dat de Vrijmetselarij zich verspreidde in Europa. Hij veranderde de Vrijmetselarij van een geheim genootschap, zoals het tot dan was, in bijna een officiële staatsgodsdienst en verenigde alle Franse Loges in de Grand Oriënt de France. Op zijn geboorte-eiland Corsica groeide Bonaparte op omringd door Vrijmetselaars. Zijn vader en alle drie zijn broers waren Vrijmetselaars en er werd dus ongetwijfeld veel over de Vrijmetselarij gesproken.
- De jongste broer, Jerome Bonaparte (1784-1860) werd op 17-jarige leeftijd ingewijd in de vrijmetselaars in de Mir Lodge in het oosten van Toulon.
Zijn maçonnieke carrière ontwikkelde zich snel. Een jaar later, in 1801, werd hij Grootmeester van de Grootloge van Westfalen, en in 1807 maakte Napoleon hem koning. - De oudere broer, Joseph Bonaparte (1768-1844), werd ingewijd in de Loge La Parfaite Sincérité (De Volmaakte Oprechtheid) in het oosten van Marseille. In 1804 werd hij Grootmeester van de Grand Oriënt de France en koning van Napels en vervolgens koning van Spanje.
- Ten slotte diende Louis Bonaparte (1778-1846), de vader van de toekomstige Napoleon III, als Gedeputeerd Grootmeester van 1803 tot 1806, voordat hij werd opgevolgd door Jean-Jacques Regis Cambasseres.
- De vrouw van Napoleon, keizerin Josephine de Beauharnais (1763-1814), werd ingewijd in een vrouwenloge in Straatsburg en bekleedde enige tijd de functie van Grootmeester.
- Eugène de Beauharnais, de enige zoon van Josephine uit haar eerste huwelijk, op 24-jarige leeftijd, die van haar stiefvader de titel van onderkoning van Italië had gekregen, werd de stichter van de Grand Orient of Italy en de Hoge Raad van Italië.
De ondersteuning van de Vrijmetselarij in Europa door Napoleon, zorgde voor een ongekend animo. Veel militairen, politici, adel en burgers wilden lid worden van de Vrijmetselarij. Tweeëntwintig van de dertig maarschalken van Napoleon, vijf van de zes leden van de Keizerlijke Militaire Raad en zes van de negen ministers in de regering waren dan ook Vrijmetselaar. De heerschappij van Bonaparte mag dan ook de gouden eeuw voor de Vrijmetselarij genoemd worden. In de 18 jaar dat hij aan de macht was, is het aantal Vrijmetselaarsloges in Frankrijk toegenomen van 300 tot 1220, waarvan een groot deel militaire Loges waren. Napoleon zag in de Vrijmetselarij een krachtig middel om het leger te verenigen, dat zeer nuttig was voor zijn Europese ambities.
Napoleon’s Grande Armée, steekt de rivier de Berezyna over.
Tijdens zijn militaire operaties in Europa was de internationale Broederschap een ideaal instrument. De Vrijmetselarij reageerde echter met wederkerigheid op de keizer. In veel maçonnieke tempels werden bustes van de keizer geïnstalleerd en elke kritiek op zijn heerschappij werd beschouwd als provocatie.
In 1801 werd in Parijs de Loge Bonaparte opgericht met als belangrijkste taak de verheerlijking van de naam van de keizer. De Loge overleefde met succes de ballingschap en de dood van Napoleon en werd pas in 1871 gesloten. Het was bestand tegen de reactionaire jaren dankzij het feit dat het voorzichtig werd omgedoopt tot Moderation Lodge.
Het waren de militaire officieren, ondergeschikten van Bonaparte, die deelnamen aan de Egyptische expeditie die de vrijmetselarij naar de oevers van de Nijl brachten. Generaal Kleber richtte Loge Isis op in Caïro, mede opgericht door Napoleon.
Maar de vraag blijft. Was Napoleon, hoewel hij de Vrijmetselarij tot een onderdeel van zijn regeringsbeleid maakte, een actieve Vrijmetselaar?
Mocht hij lid willen worden, dan zou hij onmiddellijk de hoogste en meest eervolle titel in de Orde krijgen.
Als we het karakter van Napoleon kennen, is het antwoord op deze vraag vrij duidelijk: het was niet genoeg dat hij “de eerste onder gelijken” was, hij moest “boven” de gelijkheid staan. De familie Bonaparte stamde uit een oude Florentijnse aristocratische familie. Napoleon had het volste recht om de titel van graaf aan zijn familienaam toe te voegen, maar hij heeft nooit van deze gelegenheid gebruik gemaakt.
Maar hij wilde zich ook niet Broeder laten noemen.
Om dezelfde reden deed Napoleon eens afstand van de titel van maarschalk – het was voor hem voldoende dat hij “de facto” opperbevelhebber van het Franse leger was. Rangen en titels waren op geen enkele manier aantrekkelijk voor hem. Napoleon was alleen geïnteresseerd in absolute macht.
Nadat hij was gekroond als Keizer van Frankrijk kreeg Napoleon zijn ambitie.
Hij noemde de keizerlijke troon, “een stuk hout” en zittend aan de dinertafel met de adel van Europa, wilde hij nog wel eens de opmerking plaatsen,
“Toen ik de eer had om een junior luitenant te zijn …” .
L’empereur had een neus voor propaganda. Toen het nodig was om de rijkdom en macht van zijn rijk te demonstreren, was hij niet gierig. Zijn paleizen waren rijk versierd met goud en het hof was het meest verfijnde van Europa.
De kroning van Napoleon I tot Keizer van Frankrijk. Notre Dame, Parijs. 2 December, 1804.
Nadat hij keizer was geworden, bleef Napoleon nauw betrokken bij Vrijmetselaarszaken.
Op de executieplaats van koning Lodewijk XVI beval hij een obelisk te installeren met een vrijmetselaarssymbool, een vijfpuntige ster. Bij het maken van zijn persoonlijke keizerlijke familiewapen werd een bij gebruikt, een maçonniek symbool. De bij is een heel oud symbool. In het oude Egypte vergezelde het de godin Isis en had het vele betekenissen. Voor Napoleon betekende de bij een bereidheid om op te offeren voor het land en het vermogen tot wedergeboorte.
Kort nadat Napoleon aan de macht kwam, op 22 juni 1799, werd een memorandum van negen artikelen ondertekend tussen de twee grootste Franse Grootloges, waarin specifieke
regels werden vastgelegd. In het bijzonder werd de Achtbare Meester ontdaan van zijn exclusieve privileges. Een systeem voor de verkiezing van functionarissen werd verplicht gesteld voor alle Loges. Slechts een paar Loges in de Schotse ritus weigerden zich bij het memorandum aan te sluiten.
Zo werd de versplinterde Franse Vrijmetselarij een verenigd en homogeen systeem, dat volledig door Napoleon werd ondersteund. Al snel werd de ‘Regulator van de Vrijmetselarij’ gepubliceerd – een reeks regels en rituelen voor de Loges van Le Grand Oriënt de France.
De Loges onder de Schotse Ritus brachten ook passende wijzigingen in hun regels aan, maar dat duurde drie jaar. Als gevolg hiervan waren de rituelen nog steeds niet identiek, maar er was wel één Hoge Raad van de 33e graad. De beslissingen van deze Raad waren bindend. De keizer kon elke beslissing beïnvloeden, aangezien de Hoge Raad ondertussen werd geleid door zijn oudere broer Joseph, die de Grootmeester was geworden.
De ‘Regulator van de Vrijmetselarij’, die de activiteiten van de Vrijmetselaars verenigde, is een document geworden dat op organische wijze de hervormingen van Napoleon voortzette, samen met de grondwet, het burgerlijk wetboek, het systeem van universeel onderwijs, een enkelvoudig toekenningssysteem van de staat (de Orde van het Legioen van Eer), etc.
Een gravure met een lijst van leden van Loge Bonaparte. Links staat Bonaparte en rechts staat Jean-Baptiste Willermose (1730-1824), die een systeem van Hoge Graden ontwierp voor Vrijmetselarij in Frankrijk en Duitsland.
In navolging van Frankrijk begonnen de Vrijmetselaars van andere Europese landen hun rituelen in één systeem samen te brengen. Maarschalk van het rijk, de Vrijmetselaar Jean-Baptiste Jules Bernadotte, die kroonprins van Zweden werd, hervormde de Zweedse ritus. Het systeem van 12 maçonnieke graden bestaat nog steeds.
Friedrich Ludwig Schröder, Grootmeester van de Provinciale Grootloge van Hamburg, geïnspireerd door de oude riten oan de Tempeliers, ontwikkelde zijn Rite, beperkt tot drie symbolische graden. Tegenwoordig wordt het beoefend in sommige loges in Duitsland, Hongarije, Oostenrijk en Zwitserland.
In Spanje vestigde de Grootmeester Graaf François Joseph Paul de Grass ook een maçonnieke hiërarchie onder leiding van de Hoge Raad.
In 1806, om zijn triomf bij Austerlitz te vieren, besloot Napoleon om de Arc de Triomphe te bouwen. Een team van bouwers en architecten, volledig bestaande uit Vrijmetselaars, werd opgericht om het project uit te voeren. Broeder Jean-Baptiste Nomper de Champagny stelde het concept voor en koos de bouwplaats. Het oorspronkelijke plan was ontworpen door de architect Charles-Louis Balzac (Loge Le Grand Sphinx, Parijs) en de architect Jean-Francois Chalgren (Loge L’etoile Polaire, Parijs).
Vrijmetselaars creëerden het reliëf op de boog. De beeldhouwers François Rueud (noordkant, compositie “Marseillaise”) en Jean-Pierre Corto (zuidkant, compositie “Le monde viennoise”). De officiële rijksbouwmeester, Maison Pierre Fontaine, hield toezicht op de bouw.
Op de gravure uit 1860, onder de schaduw van de keizer, boven wie The Eye of the Providence schijnt, staan 61 historische figuren uit zijn tijd. Aan de linkerkant zijn onder meer Désé, Cambassaire, Kleber en de commandanten Davaux, Lannes, Murat, Lasalle, Mathieu Dumas. Aan de rechterkant: Washington, Frederik de Grote, Alessandro Volta, Diderot, Lased, Lafayette, Parmatier, Helvetia.
In navolging van de militaire leiders werd de Napoleontische Vrijmetselarij enthousiast ontvangen door de meest prominente figuren van wetenschap en cultuur in Frankrijk:
- Pierre Simon de Laplace – wiskundige, natuurkundige en astronoom, een van de makers van kansrekening en differentiaalvergelijkingen,
- Charles Louis Cadet de Gassicourt – chemicus, apotheker en schrijver, oprichter van een van de eerste wetenschappelijke tijdschriften, Le Bulletin Pharmalogique,
- Kunstenaar Pierre Prudon (Loge Charity, Bonn),
- Kunstenaar Francois Gérard (Loge Le Grand Sphinx, Parijs),
- Portretschilder Jean-Baptiste Isabé (Loge Saint Napoleon, Parijs),
- Acteur Francois-Joseph Talma, hervormer van theatrale kunst (Loge Union, Parijs),
- Academicus Pierre Jean Georges Cabanie, fysioloog en filosoof (Loge Les Neuf Sœurs, Parijs),
- Academicus Joseph Lacanal, hoogleraar filosofie, lid van het klooster, organisator van het onderwijssysteem in Frankrijk (Loge Le Point Idéal, Parijs),
- schrijver, publicist en politicus Henri-Benjamin Constant, de belangrijkste vertegenwoordigers van de Franse romantiek in de literatuur,
- beeldhouwer Claude Claudion (Les Amis Fidèles, Parijs),
- Alexander Bognard, hoogleraar natuurwetenschappen, chemicus, apotheker, geoloog, zoöloog, botanicus en paleontoloog (Loge Saint-Jean-du-Contrat, Parijs),
- architect Pierre Fontaine,
- componist André Gretry, maker van de Franse komische opera,
- Componist Luigi Cherubini, maker van het genre “opera salvage” (Loge Saint Jean de Palestine, Parijs).
De erfenis van Napoleon.
Misschien wel de bekendste erfenis van Napoleon. Hij voerde de burgerlijke stand in in de gebieden waar hij de macht had, in Nederland in 1811. Geboorten, huwelijken, alles moest vanaf toen worden geregistreerd. Achternamen werden al wel gebruikt, maar dit zorgde ervoor dat jouw voorouders hun definitieve familienaam aannamen. Handig voor als je stamboomonderzoek doet. Maar Napoleon wilde gewoon een goed overzicht, zodat hij makkelijker belasting kon heffen.
Als je nu in je auto stapt rijd je aan de rechterkant van de weg. Dankzij Napoleon. In vroeger tijden reden ridders te paard links, zodat ze makkelijker met hun rechterhand hun zwaard of lans konden hanteren. De rijke Franse burgerij hield vast aan links. Het gewone volk liep meestal rechts. Maar sinds de Franse Revolutie van 1789 was iedereen officieel gelijk. Daarom bepaalde Napoleon dat rechts de norm werd. Was ook handiger met de koetsen en karren in die tijd. Landen die hij niet veroverde, zoals Groot-Brittannië, bleven links rijden.
Dankzij de Fransen hebben we ook straatnamen met even en oneven huisnummers. Dat systeem werd eerst in Parijs gehanteerd, later in alle veroverde gebieden. Ook danken we verharde wegen aan Napoleon, die lijnrechte verbindingen wilde tussen steden. Handig om zijn troepen te verplaatsen natuurlijk. In Frankrijk werden die wegen de Route Nationale, bij ons worden ze wel Napoleonswegen genoemd. De Amsterdamsestraatweg in Utrecht is daar een voorbeeld van. In opdracht van Napoleon aangelegd in 1812, als onderdeel van de Route Impériale tussen Parijs en Amsterdam.
Een kilo aardappelen, een liter melk, en, laten we zeggen, een meter bier. Standaardmaten en afmetingen. Napoleon voerde in 1799 het metrieke stelsel in. Daarvoor werden in Europa allerlei verschillende maten gebruikt, zoals, duim, el en voet. Napoleon vond dat onhandig en onoverzichtelijk in zijn keizerrijk. En ook al sta je er niet bij stil, je hebt er waarschijnlijk elke dag mee te maken.
Volgens Napoleon zelf zijn belangrijkste nalatenschap: de Code Napoleon, of de Code Civil. Het Franse burgerlijk wetboek, waarin de principes ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ werden vastgelegd, maar ook scheiding van kerk en staat, diende als inspiratie voor wetboeken van veel landen. Napoleon stelde zijn code uiteindelijk ook in Nederland verplicht. Overigens, gelijke rechten, dat gold in die Napoleontische tijd nou niet meteen voor vrouwen.
Abattoir, bureau, portemonnee, allemaal woorden die tijdens de Franse tijd hier in Nederland in zwang raakten. Van 1810 tot 1813 was Frans zelfs een officiële taal hier, naast het Nederlands. Verplicht ook in het onderwijs. Napoleon voerde ook daar hervormingen door. Leraren werden verplicht klassikaal les te geven. Ouders moesten schoolgeld gaan betalen. En hij voerde het eindexamen in.
Napoleon benoemt in 1806 zijn broer Lodewijk tot koning van ons land, om zoveel mogelijk invloed te houden. Daarmee is Nederland voor het eerst een koninkrijk. Het vormt de basis voor de latere monarchie. ‘Iek ben konijn van Olland’, zei de Franse Lodewijk bij zijn aantreden, want hij had moeite met de Nederlandse uitspraak.
Het Rijksmuseum in Amsterdam.
Broer Lodewijk Napoleon neemt zijn intrek in het stadhuis op de Dam, sindsdien bekend als Paleis op de Dam. Hij benoemt Amsterdam tot hoofdstad, en staat aan de wieg van instituten die we nu nog kennen, zoals het Rijksmuseum, de Koninklijke Bibliotheek en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).
Nog een opvallend bouwwerk dat we aan de Napoleons te danken hebben: de Pyramide van Austerlitz, bij het Utrechtse Woudenberg. Een 17 meter hoog eerbetoon aan Napoleon, aangelegd door Franse troepen die daar in 1804 enkele maanden gelegerd waren. De naam Pyramide van Austerlitz werd overigens bedacht door Lodewijk Napoleon. Het is de plaats in Tsjechië waar zijn keizerlijke broer tijdens een legendarische veldslag Russische en Oostenrijkse legers versloeg.
Hoewel niet zijn uitvinding, gaf Napoleon wel de aanzet. Hij loofde in 1800 een geldprijs uit voor wie kon bedenken hoe je voedsel langer goed kon houden. Dat had hij immers nodig voor zijn soldaten tijdens hun veldtochten. De Franse kok Nicolas Appert ontdekte het inmaken. Door groenten in afgesloten flessen te koken zodat de bacteriën werden gedood, bleef het langer goed. Glas was te breekbaar voor soldaten, daarop werd het conservenblik bedacht.
Na de slag bij Waterloo, waar Napoleon zijn macht verloor en zijn ballingschap op het eiland Elba begon, kwam er een einde aan de gouden tijd van de Franse Loges. Het herstel van de Bourbons als machthebbers en de vervolging van de Bonapartisten maakten activiteiten van de meeste Vrijmetselaarsloge ronduit gevaarlijk.
Maar zelfs de ontbonden Loges waren niet gesloten. Volgens de maçonnieke traditie werden ze alleen verklaard als “slapende Loges”. Na de afzetting van Lodewijk Napoleon III en de uitroeping van de Derde Republiek in 1870 beleefde de Franse vrijmetselarij de tweede gouden eeuw, dankzij het Napoleontische tijdperk.
Thierry Stravers is mede-eigenaar van Vrijmetselaarswinkel.
Zijn passie voor stijl en elegantie combineert hij graag met zijn Maçonnieke activiteiten.
Thierry is eigenaar van Trenica, een marketingbureau en is bestuurslid bij Loge Verlichting No.313 O: Hoofddorp.
